In november 1989, kort na de val van de Muur, bezocht ik het Oost-Duitse dorp Reichenberg, 380 inwoners. Ik zou er in 1994, 2001, 2007 en 2014 terugkeren. In het eerste deel van dit tweeluik beschreef ik hoe na de val van de Muur de ene wereld plaatsmaakte voor de andere. In dit afsluitende deel: hoe vergaat het de Reichenbergers 25 jaar na de historische 9e november?

Door Twan van den Brand

 

Hij is 80 en hij is boos. Gehavend en gekrenkt. Een herdershond heeft een hap uit zijn been genomen. De scherpe tanden roetsjten over zijn gezicht. Hij voelde ze elders over zijn lichaam krassen. De aanval doet zowel lichamelijk als geestelijk pijn. Nog steeds.
Kurt Reimann, de gewezen Hauptmann van Reichenberg, is eerst in het ziekenhuis, daarna thuis hersteld. Als hij zijn broekspijp oprolt, komt op de kuit een verband tevoorschijn. Daaronder moet nog wat helen. In zijn hoofd ook.
Hij klaagt, hij moppert. Het ruime gazon voor zijn woning aan de Hauptstrasse moet hij tegenwoordig door een ander laten maaien. Zijn hart bonst te hevig bij inspanning. Zijn benen voelen zwaar. En autorijden? Het gaat niet zo makkelijk meer. Hij wordt al snel door slaap overmand, levensgevaarlijk eigenlijk.
Praten over vroeger komt ongelegen. Hij wuift het verleden weg met zijn gehandschoende rechterhand, die nog slechts drie vingers en een duim telt. De tijd dat hij als veldwachter in zijn eentje de orde bewaarde ligt vijfentwintig jaar achter hem. Mooi hoor, op zijn brommer rondhobbelend tussen vijf dorpen, maar het wás. Zijn contacten met de gevreesde geheime dienst Stasi, zijn ontslag omdat hij Staatsnähe is geweest, och man hou toch op.

Dat valse sekreet

Hij wil het er niet meer over hebben. Geen zin om zaken op te rakelen en verantwoording af te leggen. Het heden houdt hem bezig. Die hond, dat valse sekreet. Reimann heeft hem geslagen toen hij aan zijn been hing. Niet zo zuinig. Pas naderhand heeft hij gehoord hoevéél slachtoffers hem waren voorgegaan. Hij is nummer vijftien en de allerlaatste. Het beest is afgemaakt. De eigenaresse kon hem sowieso niet de baas. Ze woont een stuk verderop, op de hoek. Precies, daar waar in de DDR-tijd de Konsum Markt was, de staatssuper die zo veel producten níét in het assortiment had. Maar goed, toen wás er tenminste nog een supermarkt. Heeft hij het dus toch over vroeger. Over de nering van Frau Bauer.

Diezelfde Rosemarie Bauer blikt wat minder weemoedig terug. Ze heeft er nu nog spijt van dat ze de Konsum Markt in 1993 overnam. Drie jaar later al werd het faillissement uitgesproken.
Het bezorgt haar een berg aan schulden en tientallen jaren van financiële zorgen. Ze leert veel, heel veel, over de wereld die door de verbrokkelde Muur haar kant is opgekomen. Een wereld, laat dat duidelijk zijn, waar zíj niet om heeft gevraagd.
Vijfentwintig jaar na haar eerste, onwennige schreden op de vrije markt kan ze de oorzaken voor de mislukking feilloos aanwijzen. Het ondernemerschap was haar vreemd. In de boeren- en arbeidersstaat DDR had ze bijvoorbeeld nooit iets over concurrentie geleerd.

Tweede supermarkt

In ’93 heeft ze koud de deuren geopend of er duikt aan de overkant een tweede supermarkt op. Beter gesorteerd, wel iets duurder. Die zal het maar enkele jaren langer volhouden. Want de inwoners van Reichenberg zijn niet anders dan anderen. Ze stappen liever in hun auto en rijden naar de grote supermarkten die nog geen halfuur verderop bij de stad Strausberg lonken. Daar kunnen ze kiezen uit wel twaalf verschillende merken tandpasta. Mét smaakjes, zonder smaakjes. Uit lange rijen met chocoladerepen, wit, bruin en bitter. Andere winkels zijn nabij. Zo gaan Rosemarie en haar Konsum Markt ten onder.
De concurrent dus ook. En niet alleen zij moeten sluiten. Disco Relax zorgt toch wel voor héél veel herrie in een dorp dat de rust gewoon is. Opdoeken. Aan het loket van de Raiffeisenbank blijft het juist muisstil, al komt er wel twee keer ongewenst bezoek. Ook dicht. De tandarts vertrekt. De arts die enkele keren per week spreekuur houdt in een zaaltje van het Kulturhaus eveneens. Datzelfde Kulturhaus, het dorpshuis waar na de val van de Muur nog zo geestdriftig over vrijheid en welvaart is gediscussieerd, staat trouwens overbodig te zijn, te verkrotten.
En ja, ook de Thomas Müntzer Schule, die toch dertien dorpen bedient, ooit goed voor 394 leerlingen, moet de deuren sluiten bij gebrek aan kinderen. In 1998 is het gedaan. Dan voelt de school pas echt dat met de entree van de democratie, negen jaar eerder, het geboortecijfer naar een laagterecord is gedaald. Het is de onzekerheid over wat de toekomst brengen zal.

Een nieuwe wereld

Anno 2014 zijn ze in het dorp al lang gewend aan wat toen toekomst heette, een nieuwe wereld. Niemand, vooruit bijna niemand, zou terugwillen naar de DDR. Weg kolenstook, leve de nieuwe energie. Ondanks ach en wee is het leven beter dan vroeger.

Het neemt niet weg dat het geboortecijfer nog altijd schommelt en marginaal is. Na vier kinderloze jaren heeft Reichenberg dit jaar weer eens twee nieuwe zonen gekregen. Een van die twee is Tim, op 24 juli geboren. Hij is de zoon van Franziska en Nico, broer van Sarah en kleinzoon van Erhard en Rita Grundmann. Hij moet oom zeggen tegen Martin.
Ze wonen in Julianenhof, een buurtschap dat tot Reichenberg behoort. Allemaal samen in een huis voor drie generaties. Wel zo makkelijk, want Franziska en Nico, allebei 30, werken in Berlijn, dat op een uur reizen ligt. Met zo velen is er is altijd wel iemand in huis die, behalve de nieuwe aanwinst, de 10-jarige Sarah opvangt. Zij moet naar de lagere school in Neuhardenberg, achttien kilometer verderop. Een busje haalt en brengt haar. Sarah is de enige passagier uit Julianenhof.
De Grundmanns, een geslacht dat al sinds 1865 in Reichenberg woont, kleven aan elkaar. Het is van oudsher al zo. Ze kleven ook aan het dorp, meer nog aan hun buurtschap. Daar zien ze de zon vroeg boven de velden hangen, ruiken de geur van het land, horen de vogels kwetteren, ze beleven de seizoenen. Reden genoeg om hier te blijven wonen.
Er is weliswaar geen school meer, gelukkig nog wel een kinderdagverblijf. De Kita, die ook jonge schoolgaande kinderen opvangt, bedient verschillende dorpen. Dit jaar zijn 34 van de 36 plaatsen bezet.

De Wende en de burgemeester 

De opa van de kleine Tim, Erhard Grundmann, is voormalig burgemeester van Reichenberg. In 1994 gekozen. Na de val van de Muur mag dat een volgende, kleine Wende heten in het dorp. Hij is de opvolger van Gerhard Opitz, die het ambt sedert mensenheugenis heeft bekleed. Sinds 1956 om exact te zijn. Toen stond er even verderop, in Berlijn, nog niet eens een Muur.
Het is dezelfde Opitz die vanwege tuberculose een carrière als trompettist ziet mislukken en toetreedt tot de almachtige communistische partij om eerste burger te kunnen worden. De Opitz die vanuit het naburige Batzlow nooit naar Reichenberg is verhuisd. Die ondanks zijn jaren in dienst van het vermaledijde regime in 1990 bij de eerste vrije verkiezingen als vanzelfsprekend is herkozen. Want een kwaaie pier kon je hem ook niet noemen.
Nú dien je trouwens sowieso niets dan goeds over hem te zeggen. Gerhard Opitz is overleden. Zeven jaar na zijn pensioen, op 3 augustus 2001, na een zware strijd. Kanker heeft hem gesloopt. ‘Zijn inzet, hulpvaardigheid en vriendelijkheid werden door iedereen ten zeerste gewaardeerd. Wij zullen hem in dierbaarheid herinneren’, aldus de Reichenbergers in een rouwadvertentie waarmee ze afscheid van hem nemen.
Hij ligt in Batzlow begraven, ja natuurlijk in Batzlow, het naburige dorp waar hij dus altijd is blijven wonen. Hij mag het net niet beleven dat zijn woon- en rustplaats in december 2001 bij een herindeling met Ringenfelde én Reichenberg wordt samengevoegd tot de gemeente Märkische Höhe.

Nieuwe generatie

Opvolger Grundmann wordt burgemeester in deeltijd, ehrenamtlicher Bürgermeister. Tja, nieuw Duitsland, nieuwe wetten en, ook, nieuwe generatie. Hij is bij zijn aantreden 39 jaar jong. Ex-voorzitter van de kerkenraad, in DDR-tijden lid van de boerenpartij. Naar eigen zeggen altijd een beetje dissident geweest. Maar dat beweren sinds de val van de Muur velen van zichzelf. Als de strijd gestreden is, worden de helden talrijker. Die boerenpartij schurkte toch wel heel erg aan tegen de almachtige communistische SED.
De burgemeester werkt bij de Agrargenossenschaft. Hij is een van de 47 overlevenden in een coöperatie die ooit driehonderd werknemers telde. Dat was toen het collectief nog Landwirtschaftlichen Produktionsgenossenschaft heette, afgekort LPG.
Grundmann zorgt voor beesten én burgers. Overdag voor de koeien, ’s avonds voor de mensen. Na tien jaar houdt het op, het een en het ander. Nu, in 2014, is Erhard Grundmann 60 en, na wat omzwervingen op de arbeidsmarkt, werkloos. De Agrargenossenschaft telt nog 26 arbeidskrachten.

We gaan op vakantie

De DDR heeft haar collectieve landbouwbedrijven midden jaren ’50 opgericht. In de tijd dus dat Grundmanns voorganger Gerhard Opitz burgemeester wordt. De tijd ook dat een boerengezin Reichenberg de rug toekeert. Al draaien vader en moeder Munzinger er tegenover hun kinderen nog even omheen. We gaan op vakantie, vertellen ze. Inpakken dus.
Het blijft bij een enkele reis. De Munzingers vluchten naar het Westen. Elke boer is vrij om zich aan te sluiten en zijn grond in te brengen bij de LPG, maar wie het niet doet wordt opgesloten, zo luidt de wrange redenering. Vader Munzinger wil het een noch het ander. Zijn bezit valt na het overhaaste vertrek toe aan de staat.
Als dochter Käte een eeuwigheid later, in het jaar na de val van de Muur, naar haar geboortegrond terugkeert, beziet ze het verval. Ze is voor de liberale FDP raadslid in Speyer, onder Mannheim, maar weet zeker dat haar toekomst in Reichenberg ligt. En zoiets praat je háár dus niet uit het hoofd. Ze eist het voormalige familiebezit op. Käte, sinds haar huwelijk Roos-Munzinger geheten, begint aan zoiets als een missie.
De boerderij is inmiddels in ere hersteld. Ze verhuurt twee vakantiewoningen. In de wei lopen paarden, schapen én struisvogels. Lang heeft ze gependeld tussen Speyer en het Oosten. Maar sinds 2008 woont ze definitief hier.
66 jaar is ze nu, maar rust, nee geen rust. Ze wil vooruit. Eigenlijk past ze beter in de veel jongere generatie die elders in het Oosten opstaat. Mannen en vrouwen die na de val van de Muur zijn opgegroeid, die plannen maken en eisen stellen, aan zichzelf en de overheid. Die de regie over hun eigen toekomst willen voeren.

Relikwieën uit de DDR

In Reichenberg is deze generatie in de minderheid en rammelt ze nog niet heus aan de poort. Druk met het werk elders. Als jongere oudere doet Käte Roos het dus maar. Past ook wel in haar geschiedenis, bij haar opvoeding in het Westen, haar kennis van de politiek.

Ze merkt dat een deel van de ambtenarij in het oosten niet van haar mondigheid is gediend. Er zijn in de gemeentehuizen relikwieën uit de DDR achtergebleven. Wat die zelf niet hebben bedacht, kán gewoon niet goed zijn.
Dus ondervindt ze tegenwerking bij haar plannen voor een gezondheids- en ontspanningscentrum. Al jaren is ze bezig om dat van de grond te tillen. Met hulp van vele anderen. De leegstaande Thomas Müntzer Schule is een perfecte plek om verschillende faciliteiten bijeen te brengen. Voor de wijde omtrek. Zo zou de centrumfunctie kunnen terugkeren.
Käte heeft het allemaal laten uittekenen, uitrekenen ook, gelden ingezameld, medestanders gemobiliseerd, een vereniging opgericht. In het oude schoolgebouw moeten medische voorzieningen komen, een café voor de ouderen, een bibliotheek, appartementen en dagbehandeling voor dementerenden, nog veel meer.
Het winkeltje dat enkele jaren geleden in de Mittelstrasse is geopend – eieren, appels, brood, koffie en wc-rollen – zou er met een uitgebreid assortiment een plaats kunnen krijgen.
Haar plannen worden door anderen dé kans voor Reichenberg genoemd. Als ze ooit gerealiseerd worden tenminste. Maar leg die aarzeling niet aan haar voor. Dan reageert ze geprikkeld. Ambtelijke tegenwerking of niet: in 2016 is de eerste fase van haar plannen gerealiseerd. Wedje maken? (* Zie aanvulling geheel onderaan)

Krimp en vergrijzing

Reichenberg krimpt en vergrijst. In 1989, kort voor de val van de Muur, telde het dorp 380 inwoners. Vijfentwintig jaar later zijn er nog 272 over. De krimp wordt veroorzaakt door een laag geboortecijfer.
Dat past in het beeld van de hele voormalige DDR. Direct na de val van de Muur was de onzekerheid zo groot, dat weinig jonge ouders aan kinderen durfden te denken. Anderen trokken weg.
Na 1995 begon de curve weer heel voorzichtig te stijgen, maar onvoldoende om het aantal inwoners op peil te houden. In Reichenberg werden in de vijf jaren vóór de val van de Muur (1985-’89) acht kinderen geboren. In de vijf jaren ná de val van de Muur (1990-1994) waren er in totaal twee geboortes.
Dat cijfer liep vervolgens licht op, maar vertoonde ook schommelingen. Van 2010 tot en met 2013 kwam er geen enkele baby ter wereld. In 2014, peildatum 12 september, werden er twee geboren.
De vergrijzing heeft ook consequenties voor het werkloosheidscijfer. Dat wordt lager en lager omdat steeds meer inwoners de pensioengerechtigde leeftijd bereiken en niet meer tot de werklozen worden gerekend. De gemeente Märkische Höhe, waar Reichenberg deel van uitmaakt, telde in 2008 nog 37 werklozen. Vorig jaar 29. Het gehele oosten van Duitsland laat zo’n door vergrijzing dalend werkloosheidscijfer zien.

Bronnen: Amt Neuhardenberg (waartoe Reichenberg als onderdeel van de gemeente Märkische Höhe behoort), Statistisches Bundesamt en Agentur für Arbeit Frankfurt Oder.

 

Dit was het tweede deel uit een tweeluik. Deze slotaflevering is eerder gepubliceerd in het Brabants Dagblad (1/11/2014).
Het eerste deel lezen? Klik hier.

 

(*) Aanvulling augustus 2020:
Het is Käte Roos niet gelukt om het schoolgebouw in 2016 tot dorpscentrum om te toveren. Maar inmiddels zijn alle hobbels overwonnen en heeft ze haar plannen stap voor stap kunnen verwezenlijken in Lebenszentrum Thomas Müntzer. Zie hier de site van het Lebenszentrum.