Gaat het stempotlood weer verdwijnen? Dat zal vooral afhangen van de kosten die herinvoering van de stemcomputer met zich meebrengt. En daarover heeft de Tweede Kamer het laatste woord. Een Kamer die zelf, maart volgend jaar, nog met het rode potlood wordt gekozen. VVD-Kamerlid Taverne heeft vast een initiatiefwets geformuleerd die experimenteren mogelijk maakt. Naar hij hoopt vanaf eind 2017. Een meerderheid in de Tweede Kamer lijkt hem te steunen. De Deskundigengroep elektronisch stemmen die eind maart advies uitbrengt aan minister Plasterk van Binnenlandse Zaken aarzelt ook niet en volgt het advies van vorige commissies: kies voor een stemcomputer (in de vorm van een stemprinter) en elektronische teller.
Veranderingen lijken sowieso op komst. Een nieuw stembiljet op A4-formaat bijvoorbeeld.
Dat is sneller dan het huidige met de hand te tellen en is geschikt voor elektronische verwerking. “Je kunt vervolgens beginnen met alleen het elektronisch tellen van stemmen. Daar zijn al scanapparaten voor”, zegt voorzitter Prins. Of er uiteindelijk ook een stemprinter komt, zal dus vooral afhangen van de kosten.
Volgens Prins, directielid van ict-beveiliger Fox-It, is het stemgeheim bij een printer te waarborgen. “De vraag is tegen welke prijs. Dat is niet aan ons.” Een eerdere commissie raamde de aanschaf op 150 tot 250 miljoen euro. Los van die aanschafkosten zullen elektronische verkiezingen per keer 6 tot 10 miljoen euro duurder zijn dan handmatig stemmen en tellen.
De stemprinter spuugt een biljet uit, dat door de kiezer in de stembus wordt gestopt.
Het ontbreken van dat papieren bewijs was tien jaar geleden een van de redenen om de stemmachine te bannen. De uitslag is oncontroleerbaar terwijl juist verkiezingen ultieme transparantie vereisen, stelde de actiegroep Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet. Zij toonde ook aan dat vanwege de straling die de stemmachine uitstootte het stemgeheim niet was gegarandeerd.
In hetzelfde jaar 2006 fraudeerde in het Brabantse Zeeland een raadslid, tevens stembureaulid, ten faveure van zichzelf. Bij ontbreken van papieren bewijs, de stembiljetten, zag jusitie zich genoodzaakt om een schaduwverkiezing te houden. Dat leidde uiteindelijk tot een veroordeling. In bijgaande verhaal een reconstructie van die zaak op basis van het juridische dossier en gesprekken met diverse betrokkenen.
“Guus, niet achter de stemmachine”
Wie bij Wikipedia zoekt op verkiezingsfraude komt in onder meer Azerbeidzjan en Togo terecht. Én in Landerd. Tien jaar geleden legde de lokale pers daar een verkiezingsfraude bloot. Justitie organiseerde, uniek voor Nederland, schaduwverkiezingen om een verdacht raadslid veroordeeld te krijgen. Er ontstond landelijk commotie. Voor Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet kwam de heisa zeer gelegen. De actiegroep, die al even vocht tegen de stemcomputer, stoomde op naar haar grote succes.
Door Twan van den Brand
Als hij dinsdag 18 april naar het politiebureau rijdt, weet Guus te Meerman dat hem een verhoor wacht. Hij wordt verdacht van verkiezingsfraude. Het is daags na Pasen 2006, een bewolkte maar droge dag. Van zijn woonplaats Zeeland, dorp in de Brabantse gemeente Landerd, naar het bureau in Uden is het slechts een kilometer of zes.
Twee partijgenoten van Zeelands Welzijn zijn al vóór de feestdagen ondervraagd. Zij hebben hun antwoorden met hem gedeeld. Dat weten ook de twee brigadiers, die hem inderdaad verhoren. “U heeft ze op bezoek gehad.” Het is meer een mededeling dan een vraag van de agenten. Eerste paasdag zijn de raadsleden Jos van der Wijst en Hans van Breda bij hem thuis geweest. “We hebben alles in grote lijnen besproken”, erkent Te Meerman.
Hoe de politie dat weet? Hij bemerkt tijdens het verhoor dat zijn telefoonnummers onder de tap zijn gezet, dat zijn gangen zijn nagegaan, zijn financiële huishouding is gecheckt.
Hij wordt niet alleen verhoord, hij gaat ook achter slot en grendel. Dát overvalt hem wel. Hij wordt, zegt hij in een van de volgende verhoren, als een misdadiger behandeld. “Ik voel me en ben geen crimineel. Het heeft voor mij veel impact.”
Fraude bij de gemeenteraadsverkiezingen van 7 maart? Te Meerman ontkent in alle toonaarden. In stembureau 6, waar het raadslid zelf de hele dag de stemcomputer bediende, heeft hij als nummer drie van Zeelands Welzijn 181 voorkeurstemmen gekregen. Verbazingwekkend, vindt hij zelf ook. Hoewel hij natuurlijk wel campagne heeft gevoerd binnen tennisclub SET ‘77.
Maar als de agenten wijzen op zijn, volgens getuigen, curieuze gedrag die dag, zegt Te Meerman: “Dit komt mij niet bekend voor.” En: “Onmogelijk”. Of: “Dit zegt mij niets.” Als hij al had willen frauderen, dan zou hij de stemmen echt wel aan zijn lijsttrekker hebben gegund, niet aan zichzelf hebben gegeven.
Na twee nachten in de cel komt hij weer vrij. Wat volgt is een rechtsgang van vijf jaar. Om fraude aan te tonen organiseert officier van justitie Serge Lukowksi een voor Nederland unieke schaduwverkiezing.
Actiegroep
Rop Gonggrijp komt de heisa in Zeeland uiterst gelegen. Hij geeft nog voor de zomervakantie van 2006 zijn campagne tegen stemcomputers vaart. In De Waag, aan de Amsterdamse Nieuwmarkt, informeert hij tijdens een borrel politici, techneuten en journalisten. Het is het begin van een publiciteitsoffensief.
Gonggrijp, oprichter van internetprovider xs4all en gekend hacker, werkt al even samen met andere deskundigen in de actiegroep Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet. Die Te Meerman is historisch dom geweest, vindt hij. Maar stel je eens voor dat iemand toegang krijgt tot een hele batterij stemcomputers. “Dan is de democratie echt in gevaar.”
De actiegroep wil vooral van de stemcomputer af omdat die een volstrekt oncontroleerbare uitslag uitspuugt. Niet transparant, ondemocratisch. Een schril contrast met de handmatige telling, waarbij de papieren bewijsstukken op tafel liggen. De affaire in Zeeland geeft het belang daarvan aan.
Bovendien demonstreren Gonggrijp en de zijnen dat je door magnetische straling van de machine op afstand kunt nagaan op wie de kiezer stemt. Hun campagne lift mee op de publiciteit over de fraude van Te Meerman. En andersom. De landelijke media hebben de weg naar het Brabantse dorp dan al even gevonden. Met dank aan het lokale weekblad Arena, dat als eerste vragen opwerpt. Serieuze vragen.
Weekblad
“We moeten onderzoek doen”, zeggen hoofdredacteur Arnold van der Heijden en eindredacteur Sergio Boutkan tegen elkaar. Het is de ochtend na de verkiezingen van de 7e maart. Ze zitten in het redactielokaal van Arena en verbazen zich over de plotselinge populariteit van een gemeenteraadslid dat achttien jaar lang volstrekt onzichtbaar is gebleven.
De 181 stemmen die in zorgcentrum Compostella, stembureau 6, op Te Meerman zijn uitgebracht staan in schril contrast met het resultaat van vier jaar geleden. Toen was hij met 11 stemmen beduidend minder populair.
Een paar dagen later houden Van der Heijden en Boutkan, met wat hulptroepen, een telefonische enquete. De gemeente Landerd heeft intussen de stratenlijst afgestaan die behoort bij het betreffende stembureau. Via de computer kun je daar makkelijk telefoonnummers bij vinden. De redactie krijgt van 448 mensen te horen op wie ze hebben gestemd. 42 procent van het totaal dat de week daarvoor naar de stembus is geweest. Welgeteld één van hen geeft een keuze voor Te Meerman aan.
Bij Arena voelen ze dat het om explosief materiaal gaat. Uiteraard krijgt Guus te Meerman kans op commentaar in het artikel, dat voor vrijdag de 17e maart is gepland. “Ik heb niks verkeerd gedaan (…). Ik ben geen figuur die gaat rommelen met computers. Ik zou niet eens weten hoe het moet”, zal hij zeggen.
De gang van zaken in en rond stembureau 6 is hoe dan ook opvallend. Ze laat zich tien jaar later aan de hand van betrokkenen en dankzij inzage in het volledige juridische dossier reconstrueren. Bijzonder is trouwens ook dat de verkiezingsdag een dinsdag is. Woensdag 8 maart is het bid- en gewasdag. Daarom heeft de SGP om een verschuiving gevraagd.
Rugpijn
“Guus, niet achter de stemmachine”, zal voormalig ambtenaar Tonnie van Boekel die 7e maart 2006 een enkele keer roepen. Hij moet zich op zijn stoel omdraaien om het andere lid van het stembureau te kunnen zien. Van Boekel constateert meer dan eens dat Guus te Meerman op een plek staat, waar hij niet hoort te zijn.
De dag was al rommelig begonnen. Te Meerman kwam om tien over zeven Compostella binnen en had onmiddelijk gezegd dat de opstelling niet deugde. Hij kon het weten, want hij was hier al vaker actief geweest als lid van het stembureau. Zó zouden de oudjes hinder ondervinden.
De oudgediende wijst vervolgens aan hoe het wel moet: hier de tafel, daar achter de stemcomputer. Roland Werring, een raadslid uit de kern Reek, ook deel van Landerd, helpt mee met verschuiven. Hij is de enige van het stembureau die zal worden afgelost.
Als Van Boekel aangeeft de stemcomputer te willen bedienen, schudt Te Meerman van nee. Hij wil het zelf doen. Zijn rug doet pijn. De plek bij de machine geeft meer gelegenheid tot bewegen dan de zitplaatsen achter de tafel. Dus schuiven daar Werring en van Boekel aan. De eerste controleert de stemkaarten, de ander registreert. Door de aangepaste opstelling zitten ze met de rug naar hun collega die de stemcomputer moet vrijgeven. Voorstellen om van rol te wisselen wijst Te Meerman gedurende de dag gedecideerd af.
Om negen uur ‘s avonds, na 1073 kiezers, zit het werk erop. Van Boekel maakt drie prints van de uitslag. Twee is normaal. Eén exemplaar voor bij het proces-verbaal dat hij opmaakt voor het acrhief, eentje voor de gemeente. De derde print draait hij uit op speciaal verzoek. Leuk voor mijn privé-collectie, zal Te Meerman later verklaren.
Even later wandelen de mannen naar het nabije gemeentehuis. In de foyer staan beamer en projectiescherm klaar voor de uitslagenavond. Het resultaat van Compostella komt als eerste in beeld. Alleen de totalen per partij. Als de zes andere stembureaus zijn gevolgd, blijkt dat Zeelands Welzijn negen stemmen tekort komt voor een restzetel.
Juist die zou naar Te Meerman zijn gegaan. Na achttien jaar raadslidmaatschap is hij door verjonging in de partij een plaats op de lijst gezakt. Van een zekere tweede naar de schier onverkiesbare derde plek. Vooraf is stevige discussie gevoerd. Daarin heeft hij duidelijk gemaakt aan zijn plek in de raad te hechten. Nu, met deze uitslag, moet Te Meerman hopen dat zijn partij een wethouder mag leveren.
Uiteraard sijpelt die verkiezingsavond verder door dat hij 181 stemmen in Compostella heeft vergaard. Tegenover 11 in de andere zes stembureaus. Er wordt nog weinig over gezegd. Iedere partij, ieder raadslid is met zichzelf bezig. Slechts een enkeling, onder wie voorzitter Jaap de Smit van Zeelands Welzijn, maakt een opmerking over zijn wonderlijk grote aanhang.
Twijfel
*** Een jaar later werd de stemcomputer afgeschaft.
*** In Europa wordt op de meeste plaatsen met potlood gestemd. België gebruikt een stemprinter en stemmenteller. In Rusland, Australië en Canada wordt op beperkte schaal elektronisch gestemd, in India in het hele land, in de VS in sommige staten.
Twee dagen na de verkiezingen komen de leden van het hoofdstembureau bijeen om de verkiezingsuitslag te accorderen. Het gaat om burgemeester Willy Doorn, een wethouder en drie raadsleden. Onder hen Roland Werring, zelf in de ochtenduren aanwezig geweest in Compostella.
Wat de stemmen voor Te Meerman betreft, blijft het bij voorzichtige twijfel. Beschuldigen, daar kijk je in een gemeenschap van ons-kent-ons mee uit. Wel wordt aan alle leden van stembureau 6 gevraagd een document te ondertekenen waarin ze verklaren dat er geen ‘onrechtmatige handelingen’ zijn geweest tijdens de verkiezingsdag. Namens het hoofdstembureau vraagt de burgemeester producent Nedap bovendien de betreffende stemcomputer, NO/106232, te onderzoeken. De fabrikant keurt zijn eigen product en laat binnen een paar dagen weten dat de techniek in elk geval niet heeft gefaald.
Dan lijkt niets de beëdiging van de nieuwe raad meer in de weg te staan. Woensdag 15 maart is het zover. Na afloop wordt er geproost op de vertrekkers, onder wie Te Meerman. Burgemeester Doorn heeft de raadsvergadering om 20.00 uur met haar vaste woorden beëindigd: “Wij danken u o God voor uw bijstand en moge de door ons genomen besluiten strekke tot Uwe eer en tot welzijn van de gemeente Landerd. Amen.”
Nog diezelfde avond wordt de burgemeester door Arena geïnformeerd over de op handen zijnde publicatie, twee dagen later. Dan bekruipt haar de twijfel of het inderdaad wel goed komt met dat welzijn van haar gemeente. Ze benadert via districtschef van politie Jan Schellen het openbaar ministerie in Den Bosch met het verzoek om onderzoek in te stellen.
Ondertussen gaat Guus te Meerman op wintersport. Raadslid af en even weg van zijn werk als binnenhuisarchitect. Hij bestiert een eenmanszaak in Nijmegen. De vakantie is gepland vanwege zijn 35-jarig huwelijk. Een paar dagen voor zijn 59e verjaardag, op 1 april, is hij weer thuis. Tegen het Brabants Dagblad zegt Te Meerman dan: “Ik was niet op de vlucht, zoals wordt gezegd (….) Ik loop nog gewoon door Zeeland, maar ik hoor die opmerkingen wel. Zelfs op mijn zaak in Nijmegen heb ik nog last van wat is gebeurd.”
Schaduwverkiezing
“Wat kunnen we ermee?” Dat is de vraag die officier van justitie Serge Lukowski zich stelt na het telefoontje van de politiechef. Met de exercitie van Arena in het achterhoofd is het idee van een serieuze schaduwverkiezing al snel geboren. Er worden alsnog stembiljetten gedrukt.
Op donderdag 6 en vrijdag 7 april gaan politiemensen langs de deur in stemdistrict Compostella in het centrum van Zeeland. Ze vragen de kiezers om op het stembiljet de naam aan te kruisen van de man of vrouw op wie ze een maand eerder ook hebben gestemd.
Bovendien overleggen de agenten een lijst met vragen over de gang van zaken in stembureau 6. Is u iets opgevallen? Hebt u de tekst ‘u heeft gestemd’ in het display van de machine zien staan? Bent u geholpen? Bent u bereid een verklaring af te leggen?
Die vrijdagavond stroopt Lukowksi de mouwen van zijn overhemd op. Samen met burgemeester Doorn, politiechef Schellen en twee agenten telt hij de stemmen. Dat zijn er 967, goed voor 90 procent van het totaal van de verkiezingsdag. Nadat ze alle biljetten zijn nagelopen blijkt dat Te Meerman niet meer dan 13 stemmen heeft gekregen.
Dan zijn er nog de vragenlijsten. Als Lukowski die later goed bekijkt ziet hij onder meer dat 123 mensen opmerkingen maken over bijzonderheden. De politie zal tientallen getuigen horen. “Er verscheen geen naam, maar de man bij de machine zei dat het goed was”, verklaart de een. Anderen vinden Te Meerman “gehaast” of “opdringerig”. Hij “stond opvallend dichtbij” en “keek mee”.
Eerder al hebben kiezers tegenover Arena ook zoiets gezegd. Na de eerste publicatie zijn de telefoontjes spontaan binnengekomen. In een vervolgartikel vertelt Monique Bongers: “Ik drukte op de kandidaat maar er verscheen niks in het scherm. Ik drukte nog een keer, maar er gebeurde niks. Guus te Meerman zei dat ik wel gestemd had, maar ik heb de knop niet eens ingedrukt”.
Nedap heeft technische malheur uitgesloten, het Nederlands Forensisch Instituut bericht Lukowski na onderzoek dat er ook niet met ‘de sleutel’ is gerommeld. Die is alleen gebruikt om de machine aan en uit te zetten.
Blijft over het bedieningspaneel, waarmee een stembureaulid de stemcomputer elk keer moet vrijgeven. Dat is niet gebeurd, redeneert de officier. Te Meerman heeft de kiezers slechts wijsgemaakt dat ze hebben gestemd. In werkelijkheid drukt hij niet op de knop. Hij spaart de stemmen op en brengt ze later op zichzelf uit.
Getuige 5
Ruim een jaar na de verkiezingen maakt de rechtbank in Den Bosch korte metten met die redenering en de eis van 240 uur werkstraf en zes maanden voorwaardelijke celstraf. Fraude is volgens de magistratuur op geen enkele manier aannemelijk gemaakt. Dus volgt vrijspraak. Niemand immers heeft Te Meerman de stemmachine “feitelijk” zien gebruiken op een moment dat er geen kiezers waren.
In hoger beroep, op 18 januari 2008, redeneert het Hof volstrekt anders. Het wijst nadrukkelijk op de verklaringen. Bijvoorbeeld van “getuige 5”. Hij heeft in de verhoren gezegd dat de verdachte “meer achter de machine stond dan ernaast”, ook als er geen kiezers waren. Getuige 5 is stembureaulid Tonnie van Boekel, die ooit de verklaring tekende dat er op de verkiezingsdag niets onrechtmatigs is gebeurd, maar bij de politie anders verklaart.
Daarnaast, stelt het Hof, is de enige andere optie, falende techniek, door onderzoek uitgesloten. Het veroordeelt de verdachte conform de eis. Cassatie haalt voor Te Meerman weinig uit. De Hoge Raad geeft slechts aan dat het Hof nog eens naar de motivatie moet kijken.
Op 28 maart 2011, vijf jaar na de verkiezingen, volgt een definitief vonnis dat rekening houdt met de impact die alle publiciteit op Te Meerman en zijn gezin heeft gehad. De voorwaardelijke celstraf vervalt. Hij krijgt een werkstraf van 180 uur vanwege verkiezingsfraude.
Rode potlood
Al voor die uitspraak is Te Meermans partij Zeelands Welzijn ter ziele gegaan. De raadsverkiezing van 2006 is voor haar de laatste. Vier jaar later kan ze onvoldoende kandidaten voor de lijst vinden.
En: ook de stemcomputer is verdwenen. Al in het jaar van de fraude heeft de actiegroep Wij Vertrouwen Stemcomputers Niet haar eerste succes geboekt. Minister van Bestuurlijke Vernieuwing Atzo Nicolaï laat de AIVD onderzoek doen naar de straling. Inderdaad, zo constateert de veiligheidsdienst, bij een bepaald type machine kan de keuze tientallen meters verderop worden meegelezen. Voor de bewindsman reden om dat type af te keuren. In enkele tientallen gemeentes, waaronder Amsterdam, wordt bij de Tweede Kamerverkiezingen op 22 november 2006 op papier gestemd. Het jaar daarop besluit staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Ank Bijleveld om alle machines te bannen.
Nederland is terug bij het rode potlood.
Dit verhaal is gebaseerd op gesprekken met diverse betrokkenen. De schrijver kreeg bovendien inzage in het volledige justitiële dossier. Guus te Meerman heeft eerder gezegd zich nog altijd onschuldig te voelen. Hij wil nu niet meer reageren.
