Op 4 augustus 1944 verrichten de Duitsers in het Achterhuis een arrestatie die door de naoorlogse geschiedenis zal galmen. Veel minder bekend is het verhaal van de negentien mannen, vrouwen en kinderen die dezelfde vrijdag door Jodenjagers in de stad Oss worden opgepakt. Ze verdwijnen net als Anne Frank met de laatste trein van Westerbork naar Auschwitz. Slechts één van hen keert terug.
Vierde deel/slot
Margaret Danby
vertrekt enkele maanden na de bevrijding van heel Nederland uit Oss. Ze werkt vanaf augustus 1945, vooral in Oostenrijk, voor UNRRA, de internationale organisatie die vluchtelingen en gevangenen helpt bij een terugkeer. In 1948 vestigt Margaret zich als huisarts te Amsterdam, praktiserend in het ouderlijk huis aan de Veronesestraat. Ze
richt bovendien de Nederlandse Migraine Stichting op, tegenwoordig de Nederlandse Hoofdpijn Vereniging (NHV). Margaret overlijdt eind 1990, ze is dan 79 jaar oud.
Haar zus Ellen emigreert in 1951 met echtgenoot Jan Burka, die ze in concentratiekamp Theresienstadt heeft leren kennen, naar Canada. Ze zijn inmiddels overleden. Hun dochters Petra (1946) en Astra (1948) wonen in Toronto.
Bertha Zilverberg
werkt tot ze moeder wordt als hoofdcaissière bij de Hema in Enschede. Na het overlijden van echtgenoot Bernhard de Vries in 1974 verhuist ze vanuit Neede terug naar Amsterdam, waar haar dochter, schoonzoon en kleindochters wonen.
Haar broer Max overleeft de oorlog eveneens. Hem zoekt ze regelmatig op. Bertha deelt haar oorlogservaringen slechts mondjesmaat. Ze voelt zich vooral geborgen bij haar kampgenoten Judith Stad en Sophia van Moppes, die – en dat geldt voor veel ‘vrouwen van Liebau’ – net als zij deel uitmaken van het transport dat op 3 september 1944 uit Westerbork vertrekt. Judith Stad heeft dan nog dochtertje Estella bij zich. Estella, net vier jaar, wordt bij aankomst in Auschwitz vergast.
Voor Bertha blijft leven altijd overleven. De oorlog wil haar niet loslaten. Haar laatste maanden slijt ze in een instelling. Ze overlijdt als 83-jarige op 19 oktober 1997. Ze is slechts sporadisch teruggekeerd naar Oss. Voor zover bekend onderhoudt ze na de oorlog geen contact met Margaret Danby.
Hoe het haar belagers verging?
Eddy Moesbergen verhuist na zijn vrijlating naar Nieuw-Zeeland, waar zijn (daar geboren) echtgenote en kinderen wonen. Hij overlijdt in 1980 in Wellington. Bernard Joseph blaast in 2013 in zijn geboorteland Duitsland zijn laatste adem uit.
Betty Frank-Mayer
weigert zich na de bevrijding van zuidelijk Nederland, als ze is teruggekeerd uit de onderduik, neer te leggen bij de dood van haar man. “U kunt toch onmogelijk weten, zoolang den oorlog met Japan niet is afgeloopen, of hij zich niet op een of ander eiland in de Timorzee, al dan niet door de Japanners bezet, heeft kunnen redden”, schrijft ze aan het ministerie van Oorlog. In 1946 wordt Roelof Frank niettemin officieel doodverklaard.
Zijn echtgenote, zoontje en schoonouders kunnen terugkeren in het voormalige Rusthuis Hannah, Spoorlaan 66. In 1951 emigreert Betty met Joachim en haar ouders naar Zuid-Afrika. Ze overlijdt in 1985 in Johannesburg. Joachim (Achi) woont tegenwoordig als gepensioneerd gynaecoloog in Londen. Klik hier voor een interview met Achi Frank op Youtube.
Louis de Bourbon
is na zijn vertrek als burgemeester tot het einde van de oorlog actief in het verzet. De Duitsers veroordelen hem bij verstek ter dood. Meteen na de bevrijding op 19 september 1944 keert hij terug als eerste burger van Oss. Hij blijft tot 1946. De Bourbon is een vrijbuiter en levensgenieter, geen bestuurder van onbesproken gedrag. Hij waant zich afstammeling van de Franse koning Lodewijk XVI, tijdens de jaren van de Franse revolutie in 1792 door de guillotine onthoofd. DNA-onderzoek zal aantonen dat er geen verwantschap bestaat.
In 1999 kent het Israëlische Yad Vashem hem de onderscheiding ‘Rechtvaardige onder de Volkeren’ toe voor zijn hulp aan Joodse stadgenoten.
De Bourbon krijgt het niet meer mee. Hij overlijdt begin 1975 aan kanker.
Wim Manders
mag dan tientallen onderduikers hebben geholpen, hij moet na de oorlog wegens economische collaboratie voor de rechter verschijnen. De politie krijgt begin 1946 een tip dat de Schaijkse aannemer voor de Duitsers heeft geklust.
Manders verklaart tijdens zijn proces dat hij geld nodig had om zijn bedrijfje draaiende te houden (en zo enkele werknemers de Arbeitseinsatz kon besparen). Hij wendde de verdiensten bovendien aan om onderduikers en dorpsgenoten te ondersteunen. Verschillende getuigen bevestigen zijn lezing. Hij krijgt uiteindelijk een boete van 2.500 gulden. Het Osse verzet toont zich laaiend over het onrecht en acht Manders het slachtoffer van een tipgever “die in bezettingstijd geen hand uitgestoken heeft”.
De contacten met onderduikster Margaret Danby blijven altijd warm. Na haar dood laat zij het gezin-Manders het buitenhuis van de Danby’s in het Zuid-Franse Vernet-Les Bains na. Wim Manders overlijdt in 1980, zijn vrouw Antje in 1988. Zoon Pietje is inmiddels een gepensioneerd leerkracht. Hij woont nog altijd in Schaijk.
*****
Mijn dank gaat uit naar Astra Burka, Piet Manders en Brent Richheimer, schoonzoon van Bertha Zilverberg. Bertha’s dochter Marion is overleden.
Voor hun waardevolle suggesties en correcties dank ik Arnoud-Jan Bijsterveld, hoogleraar cultuur- en maatschappijgeschiedenis aan Tilburg University, Petra de Ruijter van de Osse Werkgroep Struikelstenen, historicus Paul Spanjaard en Elize Weijers van Erfgoed Brabant.
Dit verhaal werd mede mogelijk gemaakt door het Steunfonds Freelance Journalisten.
Bertha en de 18 doden maakt deel uit van een project van Tilburg University en Erfgoed Brabant, opgezet in het kader van tachtig jaar bevrijding 2024/25. Het verhaal is als longread te lezen op de website Brabants Erfgoed.
Bronnen raadplegen? Dat kan hier.